ORGANIZACJA PRZESTRZENNA WYBRANEGO FRAGMENTU ŁODZI -
RUDY PABIANICKIEJ, JAKO PRZYKŁAD ZMIAN
W UŻYTKOWANIU ZIEMI, W KOŃCU XX W. (część 1)
autorzy: Mariusz Kulesza, Andrzej Rykała
Polska Akademia Nauk - Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Biuletyn - Zeszyt 203
Wprowadzenie
Zmiany jakie zaszły w Polsce w latach 90. znalazły swoje odzwierciedlenie także w gospodarowaniu przestrzenią miejską. Według S. Liszewskiego podstawowymi czynnikami mającymi wpływ na to zagospodarowanie są po pierwsze, aspekty prawno-własnościowe (m.in. ceny działek budowlanych, wysokość czynszu, strefy podatkowe); po drugie, morfologia miasta, czyli rozplanowanie i jego fizjonomia w ścisłym powiązaniu z genezą rozwoju danego osiedla; po trzecie, czynniki administracyjno-instytucjonalne, czyli podział terenu na jednostki organizacyjne (np. dzielnice, gminy), w celu sprawnego zarządzania ludnością; po czwarte, czynniki funkcjonalne, które wyrażają się w użytkowaniu terenów w obrębie miasta (1997).
Podstawowym celem opracowania jest przedstawienie zmian w użytkowaniu przestrzeni miejskiej obszaru Rudy Pabianickiej, jednej z dzielnic podstawowych w Łodzi, jakie zaszły w latach 1990-2001, określenie czynników wpływających na te zmiany oraz wskazanie, czy zmiany te wpłynęły na współczesne oblicze przestrzenne charakteryzowanego terenu. Przedmiotem badań jest obszar o powierzchni ok. 1049 ha, istniejącego w latach 1923-1945 miasta Ruda Pabianicka(1). Badana jednostka stanowi obecnie fragment przestrzeni miejskiej Łodzi i leży w jej południowo-zachodniej części.
Przy opracowaniu niniejszego opracowania wykorzystano przede wszystkim dane z Narodowego Spisu Powszechnego z grudnia 1988 r. oraz dane z 2001 r. (kwerendy w urzędach administracji publicznej, spółdzielniach mieszkaniowych i in.), uzupełnione wynikami lustracji terenowej. Badania terenowe zostały wykonane w dniach 1-12 lipca 2002 r. przy udziale studentów II roku geografii Uniwersytetu Łódzkiego.
Organizacja przestrzenna Rudy Pabianickiej w końcu lat 80.
W końcu lat 80. interesujący nas obszar, z niewielkim wyjątkiem należącym obecnie do osiedla Lublinek-Pienista, wchodził w skład wyodrębnionej jednostki osiedlowej Ruda. Zróżnicowanie układu przestrzennego badanego obszaru było związane z jego historyczną przeszłością oraz złożoną genezą kilku, pierwotnie samodzielnie rozwijających się punktów osadniczych, jak i ze sztywnym przejrzystym zgeometryzowanym okładem powstałym w wyniku międzywojennej regulacji i parcelacji tego obszaru.
Obecnie terytorium Rudy Pabianickiej zajmuje powierzchnię 1480 ha, co stanowi 20,6% obszaru dzielnicy Górna i ok. 5% powierzchni Łodzi (ryc.1).
Obszar ten dzieli się na pięć znaczne różniących się powierzchnią jednostek urbanistycznych: Ruda Górna ( 36% powierzchni Rudy), Ruda Dolna (25%), Rokicie (20,7%), Beczkowa - 3 Maja (11,9%) oraz Odrzańska (7,1%) (Narodowy Spis powszechny 1988). W kręgu naszych zainteresowań są obszary dwóch z pięciu wymienionych jednostek urbanistycznych, Rudy Dolnej i Rudy Górnej, zajmujących południową i środkową część terenu Rudy Pabianickiej, których zagospodarowanie przestrzenne w końcu lat 80. przedstawiono w tab. 1.
| Rodzaj użytkowania gruntów | Powierzchnia w ha | % |
|---|---|---|
| Tereny zabudowane | 533 | 36,00 |
| Tereny niezabudowane | 106 | 7,20 |
| Tereny komunikacyjne | 176 | 11,90 |
| Użytki rolne, nieużytki | 477 | 32,20 |
| Tereny zielone (lasy, zieleń miejska) | 164 | 11,10 |
| Grunty pod wodami | 24 | 1,60 |
| OGÓŁEM | 1480 | 100 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie NSP z grudnia 1988 roku
Analizując ówczesne formy użytkowania ziemi należy zauważyć, że obok terenów zabudowanych, zajętych zarówno przez budownictwo mieszkalne jak i przemysłowe (36% ogólnej powierzchni), znaczny odsetek zajmowały użytki rolne (32,2%). Na obszarze najbardziej nas interesującym, Rudy Dolnej i Górnej, obejmowały one w obu jednostkach 330 ha na 461 ha leżących w granicach charakterystycznej jednostki, z których 192 ha (52,5% ogólnej powierzchni) przypadło na Rudę Dolną, zaś 138 ha (25,9%) na Rudę Górną. Ogólnie teren ten związany był z gospodarką typu podmiejskiego. Tereny zabudowane zajmowały w Rudzie Dolnej 81 ha (22,0% jej powierzchni), zaś w Rudzie Górnej 168 ha (31,6%). Tereny niezabudowane obejmowały - w Rudzie Dolnej 23 ha (6,25% powierzchni), w Rudzie Górnej 33 ha (6,2%), tereny komunikacyjne - w Rudzie Dolnej 33ha (8,97%), w Rudzie Górnej 66 ha (12,41%). Najwięcej powierzchni obejmowały tereny leśne, gdyż przykładowo w Rudzie Górnej leżało aż 84,8% gruntów leśnych całej Rudy Pabianickiej i jednocześnie 50% gruntów leśnych dzielnicy Górna. Pozostałe tereny zielone liczyły - w Rudzie Dolnej 21 ha (5,7%), w Rudzie Górnej 118 ha (22,2%). Podobnie rzecz się miała z gruntami pod wodami, których dzięki Stawom Stefańskiego oraz rzekom Ner i Gadka , w obrębie Rudy Dolnej znajdowało się 62,5% wszystkich tego typu gruntów w całej Rudzie Pabianickiej, co stanowiło 25,9% powierzchni dzielnicy Górna.
Zabudowę mieszkaniową na terenie Rudy Pabianickiej tworzyły w końcu lat 80. 3864 budynki (tab. 2).
| Osiedle | Wybudowane | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ogółem | przed 1918 | 1918-1944 | 1945-1970 | 1971-1978 | 1979-1988 | ||||||
| Ruda Dolna | 580 | 45 | 7,7% | 228 | 39,3% | 234 | 40,3% | 44 | 7,6% | 29 | 5,0% |
| Ruda Górna | 1204 | 101 | 8,4% | 595 | 49,4% | 336 | 37,9% | 89 | 7,4% | 83 | 6,9% |
| Ruda Pabianicka | 3864 | 233 | 6,0% | 1996 | 51,7% | 1153 | 29,8% | 266 | 6,9% | 216 | 5,6% |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie NSP z grudnia 1988 roku
Największa ich liczba zlokalizowana była w Rudzie Górnej (1204 obiekty, co stanowiło 31,1% ogółu zabudowy, przy średnim wskaźniku gęstości zabudowy na 1 ha wynoszącym 2,61), znacznie mniej w Rudzie Dolnej (500 i analogicznie 15% i wskaźniku 1,58). Ta niewielka wartość odnosząca się do Rudy Dolnej związana byłą z charakterystycznym ówcześnie dla tej jednostki typem zabudowy podmiejskiej i znacznym odsetkiem zajętych pod ogrodnictwo użytków rolnych. W większości przypadków była to zabudowa stara, sprzed 1945 r. stanowiąca blisko 57% ogółu zabudowy Rudy Pabianickiej. Wyjątkowo wyskoki też był odsetek procentowy budynków pochodzących sprzed 1918 r. wynoszący przeszło 6% ogółu istniejących wówczas obiektów mieszkalnych. Była to zabudowa drewniana i murowana, piętrowa i parterowa niczym szczególnym się nie wyróżniająca .
Z ogólnej liczby 3864 budynków mieszkalnych w Rudzie Pabianickiej tylko 36% z nich wyposażonych było w wodociąg sieciowy, kolejnych 24% miało wodociąg lokalny, a pozostałe 40% nie miało go wcale. W przypadku Rudy Dolnej wodociągiem sieciowym objętych było 53 budynki (9,1% ogółu), wodociągiem lokalnym 337 obiektów (58,1%), zaś 190 (32,8%) go nie miało; w Rudzie Górnej 551 (45,8%) budynków przyłączonych do wodociągu sieciowego, 221 (18,3%) do lokalnego, poza nimi pozostało 432 (35,9% zabudowy mieszkalnej). Podobnie rzecz się przedstawiała z wyposażeniem w instalację kanalizacyjną . W Rudzie Dolnej tylko 3 (0,5%) obiekty podłączone były do sieci, a 377 (65,0%) miało urządzenia lokalne, zaś 200 (34,4%) było ich pozbawione. W Rudzie Górnej analogicznie 59 (4,9%), 668 (55,5%) i 477 (39,6%).
Bardzo źle przedstawiało się w tym czasie wyposażenie budynków w gaz sieciowy, który miało tylko 12,5% z ogólnej liczby budynków, z czego blisko 84% przypadało na Rudę Górną; Ruda Dolna nie miała go wcale. Podobnie przedstawiała się sprawa z centralnym ogrzewaniem, które podłącze było tylko do 21 obiektów całej Rudy Pabianickiej (0,5% ogółu obiektów). W Rudzie Górnej na liczbę 1204 budynków tylko 17 obiektów (tj. 1,4% ) miało sieciowe centralne ogrzewanie, zaś Ruda Dolna nie miała go wcale. Jeśli chodzi o lokalne, to sytuacja wyglądała o wiele lepiej, gdyż w tej ostatniej, ponad 61% obiektów miało takowe, zaś w Rudzie Górnej ponad 44%. Ten wyższy odsetek, który występował w Rudzie Dolnej związany był z intensywnym na tym obszarze ogrodnictwem szklarniowym, ogrzewanym lokalnym co.
Wyposażenie budynków mieszkalnych badanego obszaru w poszczególne instalacje było niewystarczające, a w niektóre media wręcz fatalne. Powodowało to nie tyko znaczne utrudnienia tutejszym mieszkańcom, ale miało także konsekwencje w środowisku przyrodniczym. Znaczna liczba palenisk węglowych powodowała nieodwracalne szkody i zanieczyszczenia atmosfery, a brak kanalizacji zatruwanie gleby i wód powierzchniowych, co z kolei skutkowało pogorszeniem się warunków zdrowotnych miejscowej ludności.
Przypis:
(1) Ruda Pabianicka, podobnie jak pozo Postała część miasta, położona jest w obrębie tzw. Łódzkiego Półwyspu Wyżynnego. Ma to swoje konsekwencje w rzeźbie omawianego terenu, przez wyraźnie rysujące się wododziałowe wybrzuszenie o charakterze garbu, wyznaczone przez doliny rzek Neru i Olechówki. Pierwsza wzmianka o Rudzie Pabianickiej pochodzi z 1398 r., w której użyto określenia Ruda i Kuźnica. Na początku XIX wieku wzmiankowana jest wieś Ruda. W 1923 r. osada fabryczna Ruda otrzymała prawa miejskie, które posiadała do 1945 r., kiedy włączona została w obręb Łodzi. W okresie tym funkcjonowało tutaj 37 przedsiębiorstw produkcyjnych, 271 handlowych, 192 rzemieślnicze. Od 1955 r. Ruda stanowiła dzielnicę Łodzi, a od 1960 r. jest częścią dzielnicy Górna.